महाराष्ट्राच्या इतिहासात मराठ्यांचा आणि बौद्ध धर्माचा काही संबंध आला होता का ?

 

Digital Gaavkari 

Durgaprasad Gharatkar 

होय, महाराष्ट्राच्या इतिहासात मराठ्यांचा आणि बौद्ध धर्माचा काही प्रमाणात संबंध आला होता, परंतु तो थेट किंवा प्रबळ स्वरूपाचा नव्हता. मराठा साम्राज्याचा उदय आणि विस्तार (इ.स. १७व्या आणि १८व्या शतकात) हा प्रामुख्याने हिंदू धर्माच्या प्रभावाखाली आणि शिवाजी महाराजांच्या नेतृत्वाखाली झाला. तथापि, महाराष्ट्रात बौद्ध धर्माचा ऐतिहासिक प्रभाव आणि त्याचे अवशेष मराठा काळातही अस्तित्वात होते. याबद्दल काही महत्त्वाचे मुद्दे खालीलप्रमाणे आहेत:

1. बौद्ध धर्माचा प्राचीन प्रभाव: महाराष्ट्रात बौद्ध धर्माचा प्रभाव इ.स.पू. ३ऱ्या शतकापासून, विशेषतः सम्राट अशोकाच्या काळापासून दिसून येतो. औरंगाबादजवळील अजिंठा-वेरूळ लेणी, नाशिक, कार्ले, भजे, कोंढाणे येथील बौद्ध लेणी आणि स्तूप हे बौद्ध धर्माच्या समृद्ध वारशाचे द्योतक आहेत. मराठा काळात (१७वे-१८वे शतक) या बौद्ध स्थळांचा धार्मिक प्रभाव कमी झाला होता, परंतु त्या पुरातत्त्वीय आणि सांस्कृतिक वारसा म्हणून कायम होत्या.

2. मराठा काळातील बौद्ध धर्म: मराठा साम्राज्याच्या काळात बौद्ध धर्माचा प्रभाव प्रामुख्याने हिंदू आणि जैन धर्माच्या तुलनेत कमी होता. मराठ्यांचे राजकीय आणि सामाजिक नेतृत्व हिंदू धर्माशी निगडित होते, आणि शिवाजी महाराजांनी स्वराज्याची स्थापना हिंदू स्वातंत्र्य आणि धर्मरक्षणाच्या तत्त्वावर केली. त्यामुळे बौद्ध धर्माला मराठा राजवटीत विशेष प्रोत्साहन मिळाले नाही. तथापि, मराठा समाजात विविध धार्मिक समुदायांचा सहअस्तित्व होता, आणि बौद्ध धर्माचे काही अवशेष स्थानिक पातळीवर टिकून होते.

3. सातवाहन आणि बौद्ध धर्म: मराठा साम्राज्यापूर्वी, सातवाहन राजवंश (इ.स.पू. २रे शतक ते इ.स. ३रे शतक) हा महाराष्ट्रात बौद्ध धर्माचा प्रमुख पाठीराखा होता. सातवाहनांनी अनेक बौद्ध लेणी आणि विहारांना आश्रय दिला. मराठा काळात सातवाहनांचा हा वारसा पुरातत्त्वीय स्वरूपात अस्तित्वात होता, परंतु मराठ्यांनी थेट याचा अवलंब केल्याचे पुरावे नाहीत.

4. आधुनिक काळातील बौद्ध धर्म आणि मराठा समाज मराठा समाज आणि बौद्ध धर्म यांचा अधिक स्पष्ट संबंध २०व्या शतकात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या बौद्ध धर्म स्वीकारण्याच्या चळवळीत दिसतो. डॉ. आंबेडकर, जे स्वतः मराठा समाजाशी संबंधित होते, यांनी १९५६ मध्ये लाखो अनुयायांसह बौद्ध धर्म स्वीकारला. यामुळे महाराष्ट्रातील मराठा आणि इतर समुदायांमध्ये बौद्ध धर्माचा पुनरुज्जन झाला. परंतु हा संबंध मराठा साम्राज्याच्या ऐतिहासिक काळापेक्षा आधुनिक काळाशी अधिक जोडला गेला आहे.

5. पुरातत्त्वीय आणि सांस्कृतिक संदर्भ: मराठा काळात बौद्ध लेणी आणि स्थळे ही प्रामुख्याने ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारसा म्हणून पाहिली गेली. मराठा सरदार किंवा राजे यांनी या स्थळांचे संरक्षण किंवा जतन केल्याचे ठोस पुरावे फारसे उपलब्ध नाहीत, परंतु त्यांचा विनाशही केला गेला नाही. ही स्थळे स्थानिक लोककथा आणि इतिहासाचा भाग म्हणून कायम होती.

निष्कर्ष: मराठा साम्राज्य आणि बौद्ध धर्म यांचा थेट संबंध नव्हता, कारण मराठ्यांचे राजकीय आणि सामाजिक ढांचे हिंदू धर्माभोवती केंद्रित होते. तथापि, महाराष्ट्रातील बौद्ध धर्माचा प्राचीन वारसा मराठा काळात पुरातत्त्वीय स्वरूपात टिकून होता. आधुनिक काळात, विशेषतः डॉ. आंबेडकरांच्या चळवळीमुळे, मराठा समाज आणि बौद्ध धर्म यांचा संबंध अधिक स्पष्टपणे दिसून येतो. जर तुम्हाला यातील कोणत्या विशिष्ट पैलूबद्दल अधिक माहिती हवी असेल, तर कृपया सांगा!